00:00Ona, taklama kan diyorlar.
00:03Yerel halk için bu, ölüm denizi, cesaret edip geçen her şeyi yutan bir çorak diyar.
00:09Sonsuz kum tepeleri yaklaşık 336 bin 700 kilometre kare boyunca uzanıyor,
00:15çeliğin boyasını bile sökebilecek kadar şiddetli kum fırtınalarıyla dövülüyor.
00:20Burada yağmur nadiren yağar.
00:22Havanın kendisi bile susamış gibidir.
00:24Yaşayan her şeyden nemini çeker.
00:26Bu çölü barındıran devasa bölge, Sincan, dünyanın en uzak yerlerinden biridir.
00:33Başkenti Urumçi, ünlü olarak herhangi bir okyanusa en uzak şehir.
00:38Burada durduğunuzu hayal edin.
00:412414 kilometre boyunca hiçbir kıyı yok.
00:44Deniz ürünleri fikri bile saçma geliyor.
00:47Yüzyıllar boyunca hayatta kalmak,
00:49sadece nehirlerin ve vahaların kenarındaki dar toprak parçalarına tutunmak anlamına geliyordu.
00:54O zaman bile yaşam pamuk ipliğine bağlıydı.
00:58Ekinler tuzlu toprakta zorlanıyordu.
01:01Meralar kavurucu güneşin altında kuruyordu.
01:05Seyyahlar taklama kanı suyla değil,
01:07boğucu, kaygan kumlarla dolu bir okyanusa benzetiyorlardı.
01:11Ve yine de tüm mantığa aykırı şekilde Çin imkansızı denemek için burayı seçti.
01:18Ne ekinler ne de hayvancılık, balık.
01:20Karadeniz'in ortasına yüzlerce kilometre uzaktan getirilen tuzlu su türleri.
01:26Çılgınlık gibi geliyor, başarısızlığa mahkum, zalim bir deney.
01:30Ama bir yıl sonra çöl artık sessiz değildi.
01:34Canlanmıştı.
01:352023 yazında,
01:37Sincan'a inen uçaklar yerinden çok uzak bambaşka bir kargo taşıyordu.
01:42İçlerinde silah, makine ya da çöl bitkileri yoktu.
01:46Denizden gelen canlılar vardı.
01:49Hainandan gruper balıkları,
01:51Buzlu nehirlerden somon yavruları,
01:54Zhejiang'dan yengeç larvaları.
01:56Her sevkiyat dikkatle indirildi.
01:58Kavurucu kumların arasından taşındı
02:00ve hiçbir zaman gel git ya da tuzlu rüzgar görmemiş bir araziye bırakıldı.
02:05Plan, tarımdan çok bilim kurguya benziyordu.
02:09Dünyanın en yaşanmaz çöllerinden birine,
02:12milyonlarca balık bırakıp yaşayıp yaşamayacaklarını görmek.
02:16Laboratuvar tankları yoktu,
02:18koruyucu kubbeler yoktu.
02:20Sadece Sincan'ın tuzlu toprakları ve dağınık rezervuarları vardı.
02:25Birçok uzmana göre bu düpedüz delilikti.
02:29Kuşkucular, birkaç hafta içinde kitlesel ölümler olacağını öngörüyordu.
02:34Bariz gerçeği hatırlatıyorlardı.
02:36Çöller, sahip olmadıklarıyla tanımlanır.
02:39Su kıt, sıcaklık gündüz ve gece vahşice değişiyor ve toprak ekinleri öldüren tuzla dolu.
02:47Hele ki narin deniz türlerinin hiç şansı yoktu.
02:50Ama Çin hükümeti için bu bir gösteri değildi.
02:54Bu, gıda güvenliğinin kurallarını okyanustan uzak bir diyarda yeniden yazmaya yönelik hesaplanmış bir riskti.
03:01Birkaç balığı test etmiyorlardı.
03:04Göletleri tamamen dolduruyor,
03:06çöle ölçeği gerçekten önemli olan bir şekilde yaşam ekiyorlardı.
03:11Önümüzdeki aylarda yaşananlar eleştirmenleri susturacak
03:13ve dünyayı gerçekten mümkün olanı yeniden düşünmeye zorlayacaktı.
03:17İlk bakışta, Sincan, su ürünleri yetiştiriciliğine benzer herhangi bir şey için umutsuz görünüyor.
03:25Taklama kan her yönde uzanıyor, tüm kervanları yutan bir kum denizi.
03:30Rüzgar günlerce uluyor, güneş toprağı çatlayana kadar kavuruyor.
03:34Burası yağmurun, nehirlerin, yaşamın yokluğuyla tanımlanmış bir yer.
03:40Ama bu ünün ardında gizli bir sır var.
03:43Sincan boş değil.
03:44Devasa coğrafyasına dağılmış, Tian Shan dağlarının kadim buzullarından beslenen rezervuarlar, göller ve nehirler var.
03:54Toplamda 3 milyondan fazla hektar su çölün içine gömülmüş durumda, kumun içine gömülmüş cam parçaları gibi.
04:02Soğuk, berrak ve oksijen açısından zenginler.
04:06Kağıt üzerinde bir can simidi sunuyorlardı.
04:09Yine de kuşaklar boyunca işe yaramaz sayıldılar.
04:12Sorun, varlıkları değildi.
04:14Kimyalarıydı.
04:16Bu sular, tuz ve alkaliyle yüklüydü.
04:19Çoğu ürün için düşman, narin türler için zehirliydi.
04:22Çiftçiler, onlara yiyecek üretemeyen ölü bölgeler diye lanet okuyordu.
04:27Çevresindeki toprak da farklı değildi.
04:30Fazla tuzlu, sadece hayal kırıklığı yetiştirmeye yarıyordu.
04:34Ve böylece paradoks ortaya çıktı.
04:36Besleyemeyen suya sahip bir çöl, güneşte parlayan ama yaşam vermeyen rezervuarlar.
04:43Çin'in deneyi ile başarısızlık arasındaki engel buydu.
04:46Balıkların burada hayatta kalabilmesi için, birinin ölü suyu yaşayan denizlere dönüştürmesinin yolunu bulması gerekiyordu.
04:55Başarı şansı çok düşüktü.
04:56Sincan'ın su kimyasını bilen her bilim insanı, aynı gerçeği biliyordu.
05:02Bu göletler fazla düşmanca, tuz dengeleri fazla aşırı, mineralleri fazla aşındırıcıydı.
05:08Yine de sessizce bir araştırmacı ekibi sorunu incelemeye başladı.
05:12Cevabın tuzu gidermekte değil, onu yeniden şekillendirmekte yattığına inanıyordu.
05:18Çölün kenarında yer alan Hanki çiftliğinde, su örnekleri defalarca test edildi.
05:23Kalıplar ortaya çıkmaya başladı.
05:25Tuzluluk yüksekti ama rastgele değildi.
05:30Dünya okyanuslarını tanımlayan ince mineral dengesi yoktu.
05:34Kalsiyum, magnezyum, potasyum, deniz ekosistemlerini dengeleyen temel iyonlar eksik ya da bozuktu.
05:42Ya çöl ile savaşmak yerine, suyunu deniz suyuna daha çok benzeyecek hale getirebilirlerse?
05:49Bu radikal bir fikirdi.
05:50Peşinden gidenler için bile imkansız gibi geliyordu.
05:53Ama yavaş yavaş aylar süren deneme yanılmalarla ayarlamalar yapıldı.
05:59Mineral bileşenler dikkatle ölçülmüş dozlarla eklendi.
06:02Sensörler her dalgalanmayı, her kimyasal değişimi takip etti.
06:07Cansız göletler yeni bir şeye benzemeye başladı.
06:10Sonra test geldi.
06:13Binlerce genç balık çöl havuzlarına bırakıldı.
06:16Saatlerce araştırmacılar bekledi, başarısızlığın sessizliğine hazırlanarak.
06:21Ama o sessizlik hiç gelmedi.
06:24Tüm ihtimallere rağmen balıklar ileriye atıldı, canlıydılar, hayatta kalma oranları yüzde doksanı aştı.
06:31Çöl değişmemişti.
06:33Ama suları değişmeye başlıyordu.
06:35İlk balıklar hayatta kalıp sonra çoğaldığında, deney artık bir merak olarak görülemezdi.
06:42Haber, Sincan'a sessizce yayıldı.
06:45Bir zamanlar ot bile çıkmayan yerlerde yaşam kök salıyordu.
06:49Uzun zamandır tuzlu topraklara ve kıt hasatlara mahkum çiftçiler dikkat kesilmeye başladı.
06:55Bir zamanlar topraklarını zehirleyen su artık balık yetiştirebiliyorsa, başka neler mümkün olabilirdi?
07:03Bu fikre ilk cesaret edenlerden biri, Machun Hua adında bir kadındı.
07:08Taklamakanın kenarında küçük bir çiftçi grubuna önderlik ediyordu.
07:13Daha başlamadan çökecek denilen bir kooperatife.
07:16Ellerinde bir plan yoktu, dayanacak bir geçmiş yoktu.
07:19Denedikleri şey, su bitkileriyle birlikte çöl göletlerinde kerevit yetiştirmek, düşüncesizce hatta çaresizce görünüyordu.
07:29Ama bir mevsim içinde risklerinin işaretleri belirmeye başladı.
07:34Kerevitler gelişiyor, sert su bitkisi su kestanesinin yarattığı besin döngüsünden faydalanıyordu.
07:40Kooperatif üyeleri için sonuçlar dönüştürücüydü.
07:43Verimler, geleneksel modellerin ötesine geçti, gelirler arttı ve şüphe yerini inanca bıraktı.
07:51Hayatta kalma çiftçiliği olarak başlayan şey artık daha fazlasına dönüşüyordu.
07:56Dünyanın en zorlu köşelerinden birinde refah üreten bir sisteme.
08:00Ve yine de sorular havada asılı kaldı.
08:02Bu sadece kararlı bir kooperatifin başarısı mıydı, yoksa Sincan su ürünleri yetiştiriciliğinin geleceğini yeniden yazabilecek kadar güçlü bir formül mü bulmuştu?
08:13O soru uzun süre havada kalmadı.
08:16Mütevazı kooperatiflerde başlayan şey, kısa sürede çölün sunduğu vaadin endüstriyel ölçekte uygulanıp uygulanamayacağını sınamakta,
08:25kararlı ulusal mühendislerin ve bilim insanlarının dikkatini çekti.
08:29Sincan'ın ilk kooperatifleri fikri kanıtladığında daha büyük güçler devreye girdi.
08:35Mühendisler ve tarım bilimcileri geldi.
08:38Beraberlerinde Maçunha'nın göletlerinden bile daha inanılmaz görünen bir vizyon getirdiler.
08:44Eğer balıklar geçici rezervarlarda hayatta kalabiliyorsa, dünyalarının her detayını kontrol etmek için tasarlanmış teknolojiyle neler olabilir,
08:53yüzeyde çöl değişmemiş gibi görünüyordu.
08:55Rüzgar hala ufuk boyunca kumu taşıyor, güneş hala toprağa kavurucu sıcaklıkla yakıyordu.
09:02Ama hemen altında yeni bir altyapı sessizce şekilleniyordu.
09:06Göletler, tuzluluk, sıcaklık ve oksijen seviyelerini izleyen sensörlerle kaplandı.
09:12Otomatik yemleme sistemleri tam ölçülerde besin sağlıyordu.
09:15Algoritmalar, su kimyasındaki en ufak değişime anında tepki vererek koşulları gerçek zamanlı ayarlıyordu.
09:24En çarpıcı manzara ise buzul erimeleriyle serinleyen rezervuarlarda görüldü.
09:28Burada, yüzeyde yüzen kafesler dalgalanıyordu, her biri uzak kuzey denizlerine ait olması gereken somonları barındırıyordu.
09:37Gün be gün kafesler gelişiyordu.
09:40Kavurucu gökyüzünün altında, su sabit 12 derece Celsius'ta kalıyor, somonların büyümesi için yeterince soğuk, gelişmeleri için yeterince sakindi.
09:50Gözlemciler için bu şaşırtıcıydı.
09:52Bir zamanlar, ekin yetiştiremeyen bir çöl, artık binlerce kilometre ötedeki pazarlara ulaşacak miktarda kaliteli deniz ürünü üretiyordu.
10:01Çorak boşluk gibi görünen şey, artık bolluğun ve hassasiyetin fabrikasına dönüşüyordu.
10:07Ama balık çiftlikleri genişlerken araştırmacılar, sınırları daha da zorluyordu.
10:12Eğer çöller somon yetiştirebiliyorsa, başka neleri barındırabilirdi?
10:17Cevap daha da garipti.
10:19Sincan'ın çöl su ürünleri yetiştiriciliği hikayesi zirveye ulaşmış gibi görünürken, daha da efsanevi bir katman ortaya çıktı, tarımdan çok efsaneye benziyordu.
10:302023'te balık çiftlikleri genişleyip kooperatifler büyürken yeni bir deney sessizce şekillenmeye başladı.
10:38Bu sefer somon ya da yengeç değildi.
10:41İstiridyeydi.
10:42Genelde, tropikal kıyılarla ve mercan resifleriyle ilişkilendirilen inci istiridyeleri, palmiye ağaçlarıyla değil, kayıp kum tepeleriyle çevrili göletlere bırakıldı.
10:54Seçim saçma görünüyordu.
10:56Ama yine de buradaki koşullar onlara garip bir şekilde uygundu.
11:00Çölün kavurucu gündüzleriyle, soğuk geceleri arasındaki keskin farklar, istiridyelerin daha sağlam kabuklar geliştirmesine yol açıyordu.
11:08Bitmek bilmeyen güneş ışığı ise plankton büyümesini tetikliyor, hassas organizmaları besliyordu.
11:16Yıl sonunda taklama kanda 2 milyon inci istiridyesi yaşıyordu.
11:21Her biri yavaş yavaş gizli hazinesini oluşturuyordu.
11:25Proje devam ederse çöl kökenli ilk incilerin 2025'te pazara ulaşması bekleniyor.
11:31Bir zamanlar çorak sayılan göletlerde inciler parıldamaya başlayınca, dünya artık Sincan'ın çöl su ürünleri yetiştiriciliğini bir merak unsuru olarak görmez oldu.
11:42Şüpheyle başlayan şey, küresel sonuçları olan yeni bir endüstriye dönüşüyordu.
11:48Başlangıçta dünya Sincan'ın deneyini kuşkuyla izledi.
11:52Yorumcular bunu bir numara, doğa kendini hatırlattığında çökecek geçici bir teknik gösteriş olarak nitelendirdi.
11:58Ama aylar geçtikçe kuşku rahatsız edici bir farkındalığa dönüştü.
12:04Rakamlar sürekli artıyordu.
12:072023'te Sincan'daki su ürünleri yetiştiriciliği 184 bin ton deniz ürünü üretiyor, değeri yarım milyar doları aşıyordu.
12:166 kooperatif artık yalnızca balık değil, yengeç ve karides de yetiştiriyor, bir zamanlar sadece toz olan yerde milyonlarca canlı gelişiyordu.
12:25Çevrim içi satışlar 54 milyon doları aştı, tek bir yılda ikiye katlandı.
12:32Kırılgan olması beklenen deney artık bir endüstri haline geliyordu.
12:36Ve projeksiyonlar gözlemcileri daha da huzursuz etti.
12:401925'e kadar toplam değerin 3 milyar dolara yaklaşabileceği tahmin ediliyordu.
12:45Karşılaştırmak gerekirse bu kuzeybatı Çin'deki bir çölü dünyanın en üretken kıyı merkezlerinden bazılarıyla aynı seviyeye koyacaktı.
12:56Sonuçlar ekonominin ötesine uzanıyordu.
12:59Yükselen denizler başka yerlerdeki balıkçılığı tehdit ederken ve iklim değişikliği geleneksel tarımı zorlarken,
13:06Sincan radikal bir ihtimali işaret ediyordu.
13:09Çöllerin gıda güvenliği motorlarına dönüşebileceğini, insanlığın yiyeceğini yetiştirebileceği sınırlar değişiyordu.
13:18Ama en ürkütücü soru hala duruyordu.
13:22Eğer çöller yaşam okyanusları sunabiliyorsa, başka hangi manzaraları çok hızlı bir şekilde gözden çıkardık?
13:29Taklamakan bir zamanlar ölüm denizi diye anılıyordu.
13:32Şimdi yaşam üretiyor.
13:34Eğer çöller bize balık ve hatta incilerden oluşan okyanuslar verebiliyorsa, başka neleri küçümsedik?
13:42Hayatta kalma sınırları belki de yeni değişmeye başlıyor.
